CZYM JEST REAKCJA STRESOWA?

Najczęściej przytaczaną definicją stresu jest ta stworzona przez kanadyjskiego naukowca Hansa Selyego, który poświęcił całą swoją karierę naukową na badanie zjawiska stresu. Ponadto jako pierwszy wprowadził termin „stres” do słownictwa medycznego, który zdefiniował jako fizjologiczną, nieswoistą reakcję organizmu na wymagającą sytuację, czyli na stresor. Nieswoistość reakcji stresowej oznacza, że nie zależy ona od rodzaju stresora, który ją wywołuje. Stresorami mogą być bodźce psychiczne (np. utarta pracy lub bliskiej osoby), fizyczne (np. wysoka temperatura), fizjologiczne (np. stan zapalny, przetrenowanie), anatomiczne (np. obecność nowotworu), a także szereg czynników żywieniowych jak kofeina, czy nadmierna podaż cukrów prostych^2-4. Hans Selye zauważył, że różne stresory powodują przerost kory nadnerczy i zanik grasicy u gryzoni laboratoryjnych^2-6. Na podstawie swoich wieloletnich obserwacji stworzył wzorzec reakcji na stres, nazywany ogólnym zespołem adaptacyjnym (GAS, ang. General Adaptation Syndrome). W początkowej fazie alarmowej, gdzie zwykle stresor charakteryzuje się niskim natężeniem, dochodzi do mobilizacji organizmu. W drugiej fazie adaptacyjnej organizm nasila reakcje kataboliczne (np. wzrost ciśnienia krwi i poziomu glukozy). Natomiast jeśli stresor jest silny i działa przewlekle może pojawić się trzecia faza wyczerpania, w której możliwości adaptacyjne organizmu ulegają załamaniu i pojawiają się choroby² . Procesy fizjologiczne, jakie zachodzą w trakcie reakcji stresowej, w dużym uproszczeniu obejmują dwie drogi: szybką odpowiedź neuronalną oraz wolniejszą odpowiedź hormonalną (ryc. 1). W pierwszej fazie odpowiedzi, stresor aktywuje współczulny układ nerwowy i rdzeń nadnerczy, które wydzielają aminy katecholowe (adrenalinę, noradrenalinę i dopaminę). Następnie dochodzi do aktywacji ścieżki hormonalnej, która obejmuje oś podwzgórze–przysadka–nadneracza (HPA, ang. hypothalamic–pituitary–adrenal), czego następstwem jest wyrzut kortyzolu do krwiobiegu^4,5,7.

Tabela 1. Adaptacyjne reakcje organizmu na stresory ewolucyjne i powiązane z nimi współczesne konsekwencje zdrowotne⁶

JAKIE SĄ KONSEKWENCJE ZDROWOTNE PRZEWLEKŁEGO STRESU?

Aktywacja tych dwóch ścieżek prowadzi do tzw. reakcji walki i ucieczki (ang. fight-or-flight), która z punktu widzenia ewolucji była mechanizmem umożliwiającym przetrwanie naszym przodkom. W dzisiejszych czasach, gdy stres staje się przewlekły i nie zawsze jest związany z zagrożeniem życia, może skutkować pojawieniem się objawów lub chorób o podłożu psychosomatycznym (faza wyczerpania)² . Wśród chorób wynikających z przewlekłego stresu wymienić należy: wrzody żołądka i dwunastnicy, choroby czynnościowe przewodu pokarmowego, miażdżycę, nadciśnienie tętnicze, cukrzycę typu 2., osteoporozę, choroby z autoagresji (np. reumatoidalne zapalenie stawów), bezsenność, zaburzenia hormonalne, lękowe i depresyjne^2,4,5. Niektórzy uważają, że obecnie obserwujemy niedostosowanie reakcji stresowej do współczesnego stylu życia. Zakładając, że wszystkie reakcje organizmu na stres są nastawione na jego przetrwanie, w trakcie reakcji stresowej aktywności takie jak trawienie, wzrost, rozmnażanie pełnią drugorzędną rolę – ważne jest tu i teraz. Znakomitym przykładem niedostosowania reakcji stresowej do otaczających warunków jest insulinooporność oraz związany z nią zespół metaboliczny i otyłość. W tab. 1 zostały przedstawione adaptacyjne reakcje organizmu na stresory ewolucyjne i powiązane z nimi współczesne konsekwencje zdrowotne5 . Dlaczego przewlekły stres ma tak destruktywny wpływ na nasz organizm? Wynika to z faktu wpływu stresu na funkcje trzech układów, które utrzymują homeostazę całego organizmu: nerwowego, hormonalnego i odpornościowego. Te trzy układy nieustannie komunikują się między sobą za pomocą neuroprzekaźników, hormonów i cytokin. Pojawienie się stresora w którymkolwiek z tych układów będzie wpływało na pozostałe układy, gdyż są one jak naczynia połączone⁸.