menu close arrow_back_ios person_add home

Tłuszcze w profilaktyce chorób układu krążenia

Dietetyk Magdalena Siuba-Strzelińska

Warto wiedzieć

01-07-2020

30/2020

Choroby układu krążenia (ChUK, ang. Cardiovascular Disease, CVD) są główną przyczyną zgonów, zarówno w Polsce, jak i na świecie. Często prowadzą również do niepełnosprawności. Zaliczamy do nich choroby naczyń serca, mózgu oraz naczyń obwodowych, będących głównie wynikiem miażdżycy naczyń krwionośnych. W rozwoju i leczeniu ChUK ogromną rolę odgrywa styl życia. Nieprawidłowa dieta, brak aktywności fizycznej oraz otyłość znacznie zwiększają ryzyko tych chorób.

DOBRE I ZŁE TŁUSZCZE W DIECIE – WŁAŚCIWOŚCI NAJWAŻNIEJSZYCH KWASÓW TŁUSZCZOWYCH

Tłuszcz pokarmowy to źródło energii potrzebnej do prawidłowego rozwoju i utrzymania funkcji życiowych organizmu oraz niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych, których organizm sam nie jest w stanie wytworzyć, to również materiał budulcowy dla błon komórkowych. Dzięki obecności tłuszczu następuje wchłanianie witamin w nim rozpuszczalnych, czyli witamin A, D, E i K7,11. Wyróżniamy kwasy tłuszczowe nasycone, jednonienasycone i wielonienasycone, które stanowią 95% spożywanego tłuszczu, reszta tłuszczu spożywana jest w postaci glicerolu5 .

NASYCONE KWASY TŁUSZCZOWE (NKT)

Dominują w tłuszczach zwierzęcych, mają stałą konsystencję w temperaturze pokojowej. Według licznych badań naukowych, tłuszcze te wykazują negatywny wpływ na organizm, gdyż zwiększają stężenie cholesterolu całkowitego oraz frakcji LDL we krwi, a także obniżają tolerancję glukozy, a to z kolei prowadzi do rozwoju chorób układu sercowo-naczyniowego. Dotyczy to głównie kwasów palmitynowego, mirystynowego, laurowego i w mniejszym stopniu stearynowego7,18. Z tego też względu, wg wytycznych Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego i Europejskiego Towarzystwa Badań nad Miażdżycą (ESC/EAS) z 2019 r., zaleca się ograniczenie udziału nasyconych kwasów tłuszczowych do 10% całkowitej energii diety, a w przypadku hipercholesterolemii poniżej 7% i zastąpienia ich nienasyconymi kwasami tłuszczowymi. Jest to zbieżne z wytycznymi Polskiego Towarzystwa Dietetyki, które w profilaktyce i leczeniu ChUK zaleca ograniczenie podaży tłuszczu ogółem poniżej 30% całkowitej energii z diety, natomiast nasyconych kwasów tłuszczowych poniżej 7% energii3,18.

JEDNONIENASYCONE KWASY TŁUSZCZOWE (JNKT)

JNKT mogą pełnić rolę ochronną w zapobieganiu rozwojowi miażdżycy i wystąpieniu chorób serca. Jak przedstawiono w wytycznych PTL/KLRwP/ PTK „w przypadku zamiany 1% energii pochodzącej z NKT na energię z jednonienasyconych kwasów tłuszczowych można zredukować stężenia osoczowe LDL o 1,6 mg/dl, a zamianą na energię z wielonienasyconych kwasów tłuszczowych uzyskuje się redukcję LDL-C o 2 mg/dl12.

WIELONIENASYCONE KWASY TŁUSZCZOWE (WNKT)

Ta grupa kwasów tłuszczowych zasługuje na szczególną uwagę, gdyż są one kluczowe w prewencji i leczeniu chorób układu krążenia. Zaliczamy do nich niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe (NNKT): linolowy (LA) i alfa-linolenowy (ALA), których organizm człowieka sam nie jest w stanie zsyntetyzować, dlatego muszą być one dostarczone z dietą. Kwasy te są prekursorami niezwykle istotnych dla prawidłowego funkcjonowania organizmu długołańcuchowych wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (tzw. LC-PUFA): kwas linolowy ulega przemianie do kwasu arachidonowego (AA) – rodzina omega-6, a kwas alfa-linolenowy do kwasu eikozapentaenowego (EPA) i dokozaheksaenowego (DHA) – rodzina omega-3. Kwasy AA i EPA są następnie substratami do syntezy eikozanoidów określanych jako hormony tkankowe: tromboksanów (TXA), prostaglandyn (PG), prostacyklin (PGI) i leukotrienów (LTB), wpływających na regulację czynności układu sercowo-naczyniowego, ciśnienie krwi, formowanie się skrzepów wewnątrznaczyniowych, stężenie trójglicerydów w osoczu i procesy zapalne2,7,9-10. NNKT wykazują korzystny wpływ na profil lipidowy poprzez zmniejszanie stężenia cholesterolu całkowitego i frakcji LDL oraz trójglicerydów, natomiast podnoszą stężenie cholesterolu HDL7 . Kwasy tłuszczowe omega-3 hamują powstawanie zakrzepów w naczyniach wieńcowych (działają przeciwzapalnie, przeciwagregacyjnie), obniżają ciśnienie krwi oraz zapobiegają zaburzeniom rytmu serca (działają rozkurczowo i przeciwarytmicznie)3,7. Dieta bogata w NNKT przyczynia się do redukcji ryzyka zgonu z powodu chorób układu sercowo-naczyniowego. W badaniu Kupio Ischemic Heart Disease Risk Factor Study, najmniej zgonów wieńcowych odnotowano u osób z najwyższą podażą energii z WNKT n-6 (≥ 3,3%) i z WNKT n-3 (≥ 0,7%), a najwięcej – u tych z najniższym spożyciem tych tłuszczów17.

Tabela 1. Porównanie składu popularnych tłuszczów roślinnych i zwierzęcych

 

Nasycone kwasy tłuszczowe – NKT [g]

Jednonienasycone kwasy tłuszczowe – JNKT [g]

Wielonienasycone kwasy tłuszczowe – WNKT [g]

Cholesterol [mg]

Omega-3 (linolenowy)

Omega-6 (linolowy)

 

Masło

54,7

22,4

0,3

0,9

248

Smalec

46,5

42,5

0,3

6,1

95

Olej kokosowy*

82,5

6,3

0,02

1,7

0

Olej palmowy

53,7

35,5

0

6,3

0

Olej rzepakowy

– rafinowany

– tłoczony na zimno

 

 

6,7

5,6

 

 

63,0

61,0

 

 

8,1

10,0

 

 

17,7

18,7

 

 

0

0

Olej słonecznikowy

11,1

19,5

0,6

64,4

0

Olej sezamowy

14,8

39,10

0,4

41,3

0

Olej lniany

7,9

15,5

59,2

16,3

0

Olej z pestek dyni

18,5

25,0

0,4

53,4

0

Olej z pestek winogron

10,7

20,6

0,2

68,5

0

Oliwa z oliwek

14,9

70,1

0,8

9,8

0

Margaryna miękka 60% tł.

13,4

20,2

1,2

22,1

0

Margaryna miękka 45% tł.

12,5

16,4

1,3

13,0

0

Opracowano na podstawie: H. Kunachowicz, I. Nadolna, B. Przygoda, K. Iwanow, Tabele składu i wartości odżywczej żywności, Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 2018.

TŁUSZCZE DOSTĘPNE NA RYNKU – KTÓRY WYBRAĆ W PREWENCJI KARDIOLOGICZNEJ

Na rynku dostępnych jest wiele różnych tłuszczów, jednak biorąc pod uwagę prewencję i leczenie chorób układu krążenia, do codziennego stosowania należy wybierać takie tłuszcze, które są bogate w nienasycone kwasy tłuszczowe, szczególnie NNKT, a ubogie w tłuszcze nasycone. W te wszystkie zalecenia bardzo dobrze wpisuje się olej rzepakowy, który dodatkowo jest bardzo dobrym źródłem witaminy E o właściwościach antyoksydacyjnych8,11. Jak wynika z tabeli 1, największą część oleju rzepakowego stanowią jednonienasycone kwasy tłuszczowe, w tym główną – oleinowy oraz w niewielkich ilościach – gondolowy i palmitooleinowy, następnie kwasy tłuszczowe wielonienasycone, w tym linolowy (LA) należący do grupy kwasów tłuszczowych omega-6 i alfa-linolenowy (ALA) z rodziny omega-3. Najmniejszą część oleju rzepakowego stanowią kwasy tłuszczowe nasycone, w tym głównie palmitynowy, następnie stearynowy i w niewielkich ilościach arachidowy, behenowy6 . Choć oleje roślinne (poza kokosowym i palmowym) nie są źródłem nasyconych kwasów tłuszczowych, to jednak warto o tym pamiętać. Rozpatrując kwestie prewencji kardiologicznej, ogromne znacznie ma odpowiednie spożycie kwasów tłuszczowych z rodziny omega-3. Ich głównym źródłem są ryby, jednak z uwagi na niskie spożycie ryb w Polsce (według danych GUS w 2018 r. wynosiło niecałe 300 g/osobę/miesiąc), oleje roślinne są zalecanym źródłem kwasów tłuszczowych omega-34. Podkreśliło to również Polskie Towarzystwo Dietetyki w Standardach leczenia dietetycznego 2016, w którym możemy przeczytać, iż „Istotnym źródłem kwasów tłuszczowych omega-3 są także produkty roślinne, takie jak olej lniany, olej rzepakowy, orzechy włoskie, olej sojowy”3. Olej rzepakowy, który zaraz po oleju lnianym, jest drugim najbogatszym źródłem kwasów omega-3 (kwas alfa linolenowy ALA), ma go 10 razy więcej niż oliwa z oliwek. Warto przy tym podkreślić, że już 2 łyżki oleju rzepakowego pokrywają dzienne zapotrzebowanie na ALA, który jest prekursorem EPA i DHA8. W badaniu Schwingshackl L. i wsp. wykazano, że bogate w nienasycone kwasy tłuszczowe oleje, w tym właśnie olej rzepakowy, zmniejszają stężenie LDL‑C (od -0,42 do -0,20 mmol/l), jeśli się nimi zastąpi produkty o dużej zawartości NKT, takie jak masło lub smalec16. Również z przedstawionych przez AHA (American Heart Association) badań wynika, iż zastąpienie kwasów tłuszczowych nasyconych kwasami tłuszczowymi wielonienasyconymi pochodzącymi z olejów roślinnych przyczyniło się do redukcji chorób układu sercowo-naczyniowego o ok. 30%14. W metaanalizie 27 badań przedstawionych przez Saeed i wsp. również zaobserwowano korzystny wpływ oleju rzepakowego na profil lipidowy. Wyniki tej analizy pokazują, iż spożycie oleju rzepakowego istotnie wpłynęło na obniżenie cholesterolu całkowitego badanych (-7,24 mg/dl, 95% CI, -12,1 do -2,7), a także cholesterolu LDL (-6,4 mg/dl, 95% CI, -10,8 do -2) bez wpływu na pozostałe lipidy (m.in. HDL czy trójglicerydy). Poza tym stwierdzono, że najlepsze efekty zaobserwowano przy spożyciu dłuższym niż 30 dni i u osób powyżej 50. r.ż.15 Podsumowując, w prewencji chorób układu krążenia, bardzo ważne jest zalecenie ograniczenia spożycia tłuszczów nasyconych na rzecz tłuszczów nienasyconych. Oleje roślinne, w tym szczególnie olej rzepakowy, to źródło korzystnych dla zdrowia kwasów tłuszczowych o udokumentowanych właściwościach zdrowotnych. Jest źródłem nienasyconych kwasów tłuszczowych, w tym niedoborowych w naszej diecie, kwasów tłuszczowych z rodziny omega-3 o działaniu kardioprotekcyjnym.  
 

Sfinansowano z Funduszu Promocji Roślin Oleistych

PRZYPISY

Bibliografia:

  1.  ACC/AHA Guideline on the Primary Prevention of Cardiovascular Disease, „Journal of the American College Of Cardiology” 2019; 74, s. 10.
  2.  Baker E., Miles E., Burdge G., Yaqoob P., Calder P., Metabolism and functional effects of plant- -derived omega-3 fatty AIDS, „Progress In Lipid Research”, 2016, 64, s. 30–56.
  3.  Gajewska D., Pałkowska-Goździk E., Lange E., Niegowska J., Paśko P., Kościołek A., Fibich K., Gudej S., Standardy postępowania dietetycznego w kardiologii, Stanowisko Polskiego Towarzystwa Dietetyki 2016, „Dietetyka” 2016, vol. 9, Wyd. spec.
  4.  Główny Urząd Statystyczny (GUS), Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, 2019.
  5.  Jarosz M., Tłuszcze a długość życia Polaków. Tłuszcze w żywieniu człowieka – w poszukiwaniu prawdy, materiały z konferencji Ogólnopolskiego Centrum Dietetyki IŻŻ, 2015.
  6.  Jelińska M., Kwasy tłuszczowe – czynniki modyfikujące procesy nowotworowe, „Biul. Wydz. Farm. AMW”, 2005, s. 1–13.
  7.  Kołodziejski P.A., Pruszyńska-Oszmałek E., Sassek M., Rola tłuszczów, białek i węglowodanów w organizmie człowieka [w]: Fizjologia żywienia (red.) Krauss H., PZWL, 2019.
  8.  Kunachowicz H., Nadolna I., Przygoda B., Iwanow K., Tabele składu i wartości odżywczej żywności, Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 2018.
  9.  Marciniak-Łukasiak K., Rola i znaczenie kwasów tłuszczowych omega-3, „Żywność. Nauka. Technologia. Jakość” 2011, 6 (79), s. 24–35.
  10.  Materac E., Marczyński Z., Bodek K.H., Rola kwasów tłuszczowych omega-3 i omega-6 w organizmie człowieka, „Bromat. Chem. Toksykol.” XLVI, 2013, s. 225–233.
  11.  Normy żywienia dla populacji Polski, (red.) Jarosz M., IŻŻ, 2017.
  12.  Polskie Towarzystwo Kardiologiczne: Wytyczne PTL/KLRwP/PTK dotyczące postępowania w zaburzeniach lipidowych dla lekarzy rodzinnych, „Kardiol. Pol.” 2016; 74, supl. VIII, s. 127–168.
  13.  Raport „Sytuacja zdrowotna ludności Polski i jej uwarunkowania”, 2018, (red.) Wojtyniak B., Goryński P.
  14.  Sacks F.M., Lichtenstein A.H., Wu J.H.Y., Appel L.J., Creager M.A., Kris-Etherton P.M., Miller M., Rimm E.B., Rudel L.L., Robinson J.G. i wsp., and on behalf of the American Heart Association, Dietary Fats and Cardiovascular Disease: A Presidential Advisory From the American Heart Association, „Circulation” 2017;136, s. 1–23.
  15.  Ghobadi S., Hassanzadeh-Rostami Z., Mohammadian F., Zare M., Faghih S., Effects of Canola Oil Consumption on Lipid Profile: A Systematic Review and Meta-Analysis of Randomized Controlled Clinical Trials, „J Am Coll Nutr.” 2019; 38(2), s. 185–196.
  16.  Schwingshackl L., Bogensberger B., Bencic A., Knuppel S., Boeing H., Hoffmann G., Effects of oils and solid fats on blood lipids: a systematic review and network metaanalysis, „J Lipid Res.” 2018; 59, s. 1771–1782.
  17.  Virtanen J.K., Mursu J., Tuomainen T.P., Voutilainen S., Dietary fatty acids and risk of coronary heart disease in men: the Kuopio Ischemic Heart Disease Risk Factor Study, „Arterioscler Thromb Vasc Biol.” 2014, 34(12), s. 2679-87.
  18.  Wytyczne ESC/EAS dotyczące postępowania w dyslipidemiach: jak dzięki leczeniu zaburzeń lipidowych obniżyć ryzyko sercowo‑naczyniowe (2019), Grupa Robocza do spraw leczenia dyslipidemii Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego (ESC) oraz Europejskiego Towarzystwa Badań nad Miażdżycą (EAS), „Kardiol. Pol.”, 2020; 3, s. 12–103. 

O autorze

Magdalena Siuba-Strzelińska

CZYTAM ARTYKUŁY

Absolwentka Wydziału Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji SGGW. Dietetyk, realizator projektu Centrum Edukacji Żywieniowej oraz wielu innych projektów i programów dotyczących zwalczania nadwagi i otyłości w Polsce (m.in. POL-HEALTH, Zachowaj równowagę).