Kilka kroków w tył? Nie, to po prostu rozbieg! Warto też pamiętać o tym, że wszelkie zmiany, także te dotyczące nawyków żywieniowych, często zachodzą w sposób nielinearny. Osoba, która przez miesiąc restrykcyjnie przestrzegała zasad racjonalnego żywienia, może nagle powrócić do starych nawyków. Nie oznacza to porażki, jest po prostu jednym z etapów zmiany. Każdy nawrót czy też odstępstwo od stosowania diety jest dla dietetyka i dla pacjenta źródłem informacji o tym, co przeszkadza, a co pomaga pacjentowi we wprowadzaniu nowego sposobu żywienia, co jest jego mocną stroną, jakie ma zasoby. Co więcej, kontynuowanie spotkań i powrót do jadłospisu mogą świadczyć o sile ducha i o wytrwałości we wprowadzaniu zmian.

Motywacja - to proces interpersonalny, rodzi się w kontakcie z drugim człowiekiem. Kolejnym ważnym aspektem motywacji jest to, że gotowość do zmiany nie jest stanem statycznym. Nie jest tak, że trafia do nas pacjent zmotywowany albo niezmotywowany. Nie ma ludzi niezmotywowanych; pytanie brzmi: do czego dana osoba jest zmotywowana? Dlatego też konsultacja dietetyczna może posłużyć jako szukanie motywacji danego pacjenta wśród jego potrzeb, celów, wartości.

Co wynika z tego dla praktyki?

Powyższe informacje na temat motywacji są punktem wyjścia dla metody pracy zwanej dialogiem motywującym (DM). DM - to oparty na współpracy, zorientowany na cel sposób komunikowania się, zwracający szczególną uwagę na język zmiany. Ma on w zamierzeniu umocnić osobistą motywację i zobowiązanie do osiągnięcia konkretnego celu poprzez wydobycie i zbadanie u danej osoby jej własnych powodów do zmiany w atmosferze akceptacji i troski.

Podczas współpracy z drugim człowiekiem bardzo ważne jest stworzenie bezpiecznej atmosfery, w której dana osoba będzie mogła opowiedzieć o tym, co jest dla niej ważne. Dlatego też w dialogu motywującym istotna jest filozofia bycia z drugą osobą, tak zwany duch dialogu motywującego. Jego fundamentalnym elementem jest współpraca oznaczająca partnerską relację. Dietetyk i pacjent są działającą wspólnie drużyną, równie ważnymi partnerami. Dietetyk posiada konkretną wiedzę z dziedziny dietetyki i racjonalnego żywienia, a pacjent jest ekspertem od samego siebie, wie, co może być dla niego pomocne, zna swoje mocne i słabsze strony.

Praktyczne wskazówki

W rozmowie z pacjentem unikaj rozkazywania, ostrzegania, udzielania rad, dawania gotowych rozwiązań czy moralizowania. Nie uspokajaj pacjenta, nie pocieszaj go. Zamiast tego wspieraj poczucie własnej sprawczości pacjenta. Podczas konsultacji podbuduj pacjenta, wzmocnij w nim nadzieję na to, że zmiana jest możliwa. To ważne, bo jeśli osoba zgłasza się do dietetyka, prawdopodobnie oznacza to, że wcześniej podjęła nieudane próby wprowadzenia zmian w swoim sposobie żywienia i doświadczyła porażki. Pamiętaj, że zmiana może zajść dopiero wówczas, gdy pacjent czuje, że jest ona ważna, wie, jak ją wprowadzić i ma wiarę, że może ją przeprowadzić z sukcesem. Dowartościowanie, będąc wyrazem uznania dla pacjenta i jego mocnych stron, przekierowuje uwagę pacjenta na jego zasoby.

Dowartościowując, skoncentruj się na konkretnych zachowaniach, o których mówi pacjent, a nie na ogółach. Zamiast oceniać, opisuj zachowania i akcentuj obszary wolne od problemów. Słuchając pacjenta, wyłapuj cechy warte uwagi (np. wytrwałość, determinację, siłę ducha, gotowość stawiania sobie wyzwań), wartości o jakich mówi (np. chce zadbać o zdrowie, zależy mu na tym, żeby atrakcyjnie wyglądać, chce być sprawny, aby spędzać czas z żoną, chce być dobrym pracownikiem), sukcesy (nawet jeśli w ciągu kilku tygodni sukces zdarzył się raz; jeśli coś zadziało się raz, może zadziać się kolejny raz). Dowartościowując pacjenta, pamiętaj, że twoje wypowiedzi muszą być szczere, w innym razie rozmówca szybko wyczuje fałsz.

Możesz także zadawać pytania, które skłonią pacjenta do tego, aby zaczął sam dobrze o sobie mówić. Pytania możesz zaczynać od: Jak? W jaki sposób? Co? „Jak udało się pani zachować dietę podczas spotkania rodzinnego?”, „W jaki sposób powstrzymała się pani w czwartek od wieczornego podjadania?”, „Co pomogło panu zmobilizować się do przygotowania posiłku do pracy?” Bądź dociekliwy, dopytuj, drąż temat („Co jeszcze pomogło?”, „Powiedziała pani o swojej asertywności, skąd wzięła pani odwagę, aby odmówić na przyjęciu?”).

Klienci często narzekają, mówią o tym, co nie wyszło, co było trudne, co się nie udało. Ważne, żeby poczuli się wysłuchani, że szanujemy ich trud, a jednocześnie mamy nadzieję i widzimy pozytywne strony sytuacji.

W praktyce, zgodnie z zasadami DM należałoby rozmowę z pacjentem poprowadzić w następujący sposób.

D: Słyszę, że przestrzeganie diety w tym pierwszym etapie było dla pana trudne. Zastanawiam się, czy jest coś, z czego jest pan zadowolony, jeśli chodzi o swoje żywienie od naszego ostatniego spotkania?

Z: No tak, ten pierwszy tydzień rzeczywiście był udany, przestrzegałem jadłospisu. Zdziwiłem się, że bez problemu jadłem śniadania. I nie ciągnęło mnie do słodyczy, to znaczy może trochę, ale mimo to ich nie jadłem.

D: Jak to się stało, że przez cały pierwszy tydzień przestrzegał pan diety, jadł pan śniadania i unikał pan słodyczy? (dietetyk powtarza, to, co pacjent powiedział na początku spotkania o swoim sukcesie)

Z: Nie wiem… chyba przestraszyłem się, że te wyniki cukru mam takie wysokie… Martwię się, czym to się może skończyć.

D: Zdrowie jest dla pana ważne… (dietetyk unika słowa „ja”, mówi „ty”; zamiast mówić „uważam, że to poważny powód do niepokoju” zwraca uwagę na perspektywę pacjenta, mówi o nim i jego wartościach)

Z: Tak, wie pani, mam wnuczka. Chciałbym nauczyć go jeździć na rowerze, a teraz bywa tak, że zwyczajnie nie mam siły ruszyć się z domu.

D: Słyszę, że rodzina i wnuk są dla pana ważne i chciałby pan aktywnie uczestniczyć w ich życiu. (poprzez powtarzanie i nazywanie ważnych obszarów, o których mówił pacjent, dietetyk wzmacnia go)

Drugim ważnym aspektem ducha DM jest wywoływanie, czyli wydobywanie zarówno powodów i przyczyn zmiany jak i pomysłów oraz możliwych rozwiązań od pacjenta. Rozmowa prowadzona jest w taki sposób, aby to pacjent podawał argumenty przemawiające za zmianą i jej korzyściami.

Zwalcz odruch naprawiania. Psychologowie opisali zjawisko reaktancji psychologicznej, która jest dążeniem do przywracania wolności wyboru, zagrożonej przez kogoś, kto próbuje nam coś narzucić lub czegoś zakazać. Zatem, im mocniej argumentujesz za jednym punktem widzenia, tym bardziej pacjent może argumentować za drugim, co często zwane jest grą w „tak, ale…” (dietetyk: „Powinna pani zadbać o regularność posiłków”; pacjentka: „Tak, ale moja praca uniemożliwia mi regularne jedzenie”).

Zrozum motywację pacjenta. Twoim celem nie jest „zaszczepienie” motywacji w pacjencie ani przekonanie go, że powinien się zmienić. Podczas rozmowy pozwól pacjentowi, aby to on przekonał ciebie, że rzeczywiście chce zmienić swoje nawyki żywieniowe. Niech podaje argumenty przemawiające na korzyść zmiany, niech mówi o tym, jakie ponosi koszty aktualnego sposobu żywienia. Niech podaje rozwiązania, jakie przychodzą mu do głowy, wymyśla sposoby rozwiązywania trudności. Dlaczego? Bo ludzie najbardziej wierzą w to, co sami mówią. Co więcej, bardziej prawdopodobne jest, że zrobią to, o czym szczerze i otwarcie mówili podczas spotkania.

Pomoc w artykułowaniu powodów do zmiany, zwane w DM wydobywaniem języka zmiany, jest sztuką prowadzenia rozmowy, a jej zastosowanie w pracy z pacjentami wymaga praktyki. Jednak poniżej podam przykładowe pytania, które mogą okazać się użyteczne podczas konsultacji dietetycznej:

• Dlaczego zdecydował się pan na dietę? Co skłoniło panią do przyjścia do dietetyka? Jakie są dla pani najważniejsze powody, dla których chce pani schudnąć? (pytanie o konkretne argumenty na rzecz zmiany i o powody, dla których pacjent chce wprowadzić zmianę);
• Jak chciałaby pani, żeby wyglądał pani sposób odżywiania się za kilka miesięcy? Jak chciałby się pan czuć podczas zabaw z wnukiem? (pytanie o chęci);
• Jakie pozytywne zmiany mogą wystąpić w pana życiu kiedy zacznie pan dbać o zdrową dietę? Co jeszcze się zmieni? (pytanie o nadzieje);
• Co może pomóc pani w uregulowaniu posiłków/przestrzeganiu jadłospisu? Jeśli zdecydowałby się pan na dietę, w jaki sposób wprowadziłby pan jadłospis? Mówiła pani, że była pani na diecie kilka lat temu i że schudła pani 6 kg; jak to się stało, co wtedy pomagało pani przestrzegać jadłospisu? Co jeszcze? (pytanie o możliwości, umiejętności, mocne strony pacjenta);
• Czy pana aktualny styl żywienia ma jakieś negatywne dla pana aspekty? Czy jest coś w pana sposobie żywienia, co pana martwi, niepokoi? (pytanie o koszty aktualnej sytuacji).

Samo mówienie o własnych chęciach, możliwościach i nadziejach nie spowoduje, że pacjent zacznie restrykcyjnie przestrzegać zaleconej diety. Jednak dając mu przestrzeń, aby mówił o ważnych dla niego powodach zmiany nawyków żywieniowych oraz będąc dla niego lustrem, w którym może zobaczyć swoje argumenty, możesz spowodować, że jego zaangażowanie w dietę wzrośnie.

Ostatnim aspektem ducha DM jest poszanowanie autonomii klienta. To tylko klient jest odpowiedzialny za wybór własnej drogi, jako eksperci nie możemy zmusić klienta do zmiany, ale możemy pomóc mu podjąć decyzję dotyczącą tego, czy i na jaką zmianę w swoim stylu żywienia jest gotowy i jak chce ją wprowadzić.

Pacjent zgłaszający się do dietetyka często oczekuje od niego profesjonalnych wskazówek. Zarówno twoja wiedza merytoryczna, jak i doświadczenie w pracy z innymi pacjentami są wartością w kontakcie z pacjentem. Dzieląc się wiedzą, miej na uwadze zarówno opisane wyżej zjawisko reaktancji, jak i poszanowanie autonomii pacjenta. Zawsze pytaj swojego pacjenta, czy chce wysłuchać twoich wskazówek, czy potrzebuje merytorycznej wiedzy na konkretny temat. Formułując wskazówki, możesz także czerpać ze sposobów radzenia sobie i z doświadczeń innych swoich pacjentów, oczywiście dbając o ich anonimowość.

D: Panie Zygmuncie, usłyszałam pana obawy dotyczące pana zdrowia i samopoczucia. Czy potrzebuje pan informacji na temat cukrzycy, jej konsekwencji zdrowotnych, sposobów leczenia…?

Z: Nie, wie pani, moja matka latami chorowała na cukrzycę, więc ja wiem, co to jest i jak się ją leczy. Szczerze mówiąc, poczytałem też w Internecie na ten temat.

D: Rozumiem, jeśli będzie pan potrzebował bardziej szczegółowych informacji, to proszę śmiało pytać. (dietetyk akceptuje wybór pacjenta, jednocześnie informując o swojej gotowości do pomocy)

Z: Dobrze… Nie wiem za to, co robić w takich sytuacjach jak grill u znajomych. No bo co, nie jeść nic i patrzeć jak inni jedzą? Czy w ogóle nie wychodzić z domu? Przecież tak nie dam rady…

D: Kiedy słyszę o tej sytuacji podczas weekendowego grilla, przypomniała mi się historia pacjentki, która także miała podobne trudności. Czy chciałby pan usłyszeć, jaki sposób ona wymyśliła, żeby móc chodzić na spotkania a jednocześnie przestrzegać zasad diety? (dietetyk pyta o pozwolenie na przekazanie informacji)

Powyższe techniki mogą okazać się bardzo pomocne podczas prowadzenia konsultacji zarówno z pacjentami, którzy przestrzegają zaleconej diety, jak i z osobami, którym wprowadzenie nowych nawyków żywieniowych sprawia większą trudność. Służą zbudowaniu atmosfery akceptacji i współpracy, a także zwiększeniu zaangażowania pacjenta w zmianę. Jednocześnie istnieje grupa pacjentów, dla których wskazana jest współpraca z psychologiem lub psychodietetykiem - z powodu podejrzenia zaburzeń odżywiania lub też w celu podtrzymania uzyskanych efektów diety. Poinformowanie pacjenta o naszych obawach lub postrzeganej użyteczności konsultacji z psychologiem nie zawsze jest proste. W kolejnym artykule przyjrzymy się, jak rozmawiać z pacjentem o potrzebie konsultacji z innym specjalistą i jak zachęcić go do wizyty u psychologa.

WIĘCEJ O ROLI I TECHNIKACH DIALOGU DIETETYKA Z PACJENTEM:

• Dialog motywujący w gabinecie dietetyka - wybrane techniki (nr 23/2019)
• Pierwsza konsultacja dietetyczna. Skuteczna komunikacja i budowanie strategii zmiany (nr 18/2018)
• Jak budować relacje dietetyk - pacjent nastawione na osiągnięcie celu terapeutycznego (nr 6/2016)
• Wydobywanie i wzmacnianie motywacji w pracy z pacjentem (nr 4/2015)