Infekcje intymne potrafią uprzykrzyć życie. Ból, pieczenie, swędzenie oraz upławy są najczęstszymi objawami infekcji dróg rodnych. Większość zakażeń, zarówno o etiologii grzybiczej, jak i bakteryjnej, można efektywnie i skutecznie leczyć. Jednak w wielu przypadkach zajmuje to dużo czasu, a co więcej – infekcje intymne często nawracają. Zdarza się także, że z uwagi na brak wyraźnych objawów są nieleczone, co może znacząco wpływać na zdrowie, w tym także płodność kobiety.
Najczęstsze infekcje pochwy
Zachowanie równowagi mikrobiologicznej ekosystemu pochwy jest kluczowym elementem naturalnej obrony przed rozwojem potencjalnie chorobotwórczych drobnoustrojów stanowiących czynnik etiologiczny infekcji i stanów zapalnych pochwy. W 1 g prawidłowej wydzieliny pochwy znajduje się ok. 108–109 komórek bakteryjnych. Wśród zróżnicowanej fizjologicznej mikroflory pochwy (Staphylococcus spp., Corynebacterium spp., Streptococcus spp., Enterococcus spp., Porphyromonas spp., Bifidobacterium spp., Fusobacterium spp.) najważniejszą rolę odgrywają pałeczki kwasu mlekowego z rodzaju Lactobacillus. Bakterie z rodzaju Lactobacillus spp. pełnią w organizmie wiele ważnych funkcji, przede wszystkim wytwarzają kwas mlekowy, dzięki któremu pH pochwy przyjmuje odczyn kwaśny. Dodatkowo pałeczki te posiadają zdolność do produkcji nadtlenku wodoru o silnych właściwościach bakteriobójczych1. Bakterie kwasu mlekowego stabilizują również mikrobiotę pochwy poprzez wytwarzanie inhibitorów proteaz, które mają hamujący wpływ na rozwój grzybów Candida albicans2.
Liczba bakterii kwasu mlekowego w pochwie jest zależna od działalności hormonów. Najsilniejsze działanie stymulujące wzrost bakterii wykazuje estrogen. Zmiany liczebności bakterii z rodzaju Lactobacillus spp. obserwowane są w trakcie cyklu miesiączkowego oraz w okresie ciąży. Najniższa liczba tych bakterii jest zauważalna w trakcie menstruacji, a najwyższa – w trakcie fazy wydzielniczej cyklu. Mikrobiom pochwy dziewczynki zaraz po urodzeniu, ze względu na utrzymujący się (do trzech tygodni) poziom estrogenu matki, jest zbliżony do mikrobiomu pochwy dorosłej kobiety. Po tym czasie, do momentu rozpoczęcia miesiączkowania i wydzielania estrogenów, skład mikrobiologiczny pochwy dziewczynek jest odmienny niż u kobiet dojrzałych i nie obserwuje się u nich pałeczek Lactobacillus. Ze względu na zasadowy odczyn środowiska pochwy dziewczynek przed okresem dojrzewania w składzie mikrobioty dominują przede wszystkim bakterie z rodzaju Staphylococcus epidermidis, Peptococuss, Bacteroides, Gardnerella vaginalis. Z kolei u kobiet w okresie pomenopauzalnym wraz ze spadkiem estrogenu spada również ilość bakterii kwasu mlekowego. Zauważalny jest natomiast znaczny wzrost liczebności Staphylococcus aures (izolowany nawet 5 razy częściej niż przed menopauzą), Corynebacterium (3 razy częściej), Streptococcus agalactiae, Enterococcus faecalis, Escherichia coli, Klebsiella pneumoniae, a nawet Proteus mirabilis czy Citrobacteri freundii15. Do pozostałych czynników wywierających wpływ na kształt mikrobioty pochwy należą: stosowanie antybiotyków, antykoncepcja dopochwowa, długotrwałe palenie papierosów, zaburzenia odporności, zaburzenia hormonalne, źle zbilansowana dieta oraz wysoka aktywność seksualna3.
Waginoza bakteryjna (BV – Bacterial Vaginosis) jest najczęstszą przyczyną wielobakteryjnych zakażeń pochwy. Wśród czynników etiologicznych BV wymienia się bakterie Gardnerella vaginalis, Prevotella, Peptostreptococcus, Mycoplasma hominis, Ureaplasma spp. W przypadku bakteryjnej waginozy to właśnie te bakterie nadmiernie się namnażają i zastępują prawidłową mikroflorę pochwy, która fizjologiczne składa się z pałeczek kwasu mlekowego12. Stosunek bakterii tlenowych do beztlenowych wynosi wówczas 1:10. Charakterystycznym objawem klinicznym BV są szarobiałe upławy o specyficznej woni porównywalnej do zapachu nieświeżych ryb. Bardzo często jednak zakażenie to może przebiegać bezobjawowo. Leczenie BV polega na zastosowaniu doustnie metronidazolu 250 mg (lub 500 mg) 2 razy na dobę przez 7 dni lub klindamycyny 300 mg 2 razy na dobę przez 7 dni. Jednak z uwagi na rosnącą oporność szczepów wywołujących BV możliwe jest również zastosowanie leków: klindamycyna oraz amoksycylina z kwasem klawulanowym.
Innymi infekcjami, z którymi często borykają się kobiety, są zakażenia grzybicze pochwy i sromu, które występują u 20–25% kobiet w wieku rozrodczym. Uważa się, że u większości kobiet dochodzi do rozwoju grzybiczego zapalenia pochwy i sromu przynajmniej raz w życiu4. Do czynników etiologicznych zakażeń pochwy należą drożdżaki z rodzaju Candida, które mogą pochodzić z dolnego odcinka przewodu pokarmowego w wyniku przeniesienia ich z okolic odbytu do pochwy5. Grzybica pochwy objawia się pieczeniem, uporczywym świądem, bolesnością w trakcie współżycia oraz przy oddawaniu moczu. Dodatkowo pojawiają się grudkowate, „serowate” upławy z pochwy. Czynnikami, które szczególnie predysponują do rozwoju zakażenia grzybami z rodzaju Candida, czyli kandydozy pochwy, są: przewlekła antybiotykoterapia, obniżona odporność, cukrzyca, przyjmowanie leków sterydowych czy też ciąża6. Nawrotowość grzybiczych infekcji pochwy, podobnie jak w przypadku infekcji bakteryjnej, wynika z dużej zdolności grzybów do tworzenia biofilmu7. Biofilm jest linią obrony organizmów chorobotwórczych przed niekorzystnym wpływem czynników zewnętrznych. Tworzenie biofilmu przez drobnoustroje decyduje o ich zjadliwości oraz zdolności do nawracania infekcji7. Dodatkowo czynnikiem potęgującym kolonizację grzybów z rodzaju Candida są nieprawidłowe nawyki żywieniowe (dieta bogata w cukry proste, alkohol, spożywanie dużej ilości produktów wysoko przetworzonych, zbyt mała ilość błonnika w diecie).
Leczenie – probiotyki, dieta
Jak już wspomniano powyżej, leczenie nawracających infekcji pochwy (w zależności od czynnika etiologicznego) polega na stosowaniu leków przeciwgrzybiczych bądź przeciwbakteryjnych. Leczenie najlepiej zastosować u obojga partnerów. W przypadku nawracających infekcji układu rozrodczego w terapii wspomagającej standardowe leczenie można zastosować probiotykoterapię. Probiotyki – to żywe drobnoustroje, których spożycie może mieć prozdrowotne korzyści dla pacjenta. Preparaty probiotyczne są coraz częściej wykorzystywane zarówno w profilaktyce, jak i leczeniu nawracających infekcji pochwy. Głównymi bakteriami wykorzystywanymi do produkcji probiotyków są rodzaje: Lactobacillus oraz Bifidobacterium. Probiotyki ginekologiczne najczęściej mają postać preparatów dopochwowych lub doustnych. Jedną z zalet probiotyków dopochwowych jest szybkość ich działania związana z miejscową aktywnością preparatu. Wysoka koncentracja bakterii działa bezpośrednio na nabłonek pochwy, odbudowując równowagę bakteryjną. Preparaty doustne, oprócz częściowej kolonizacji pochwy, oddziałują również na mikrobiotę jelitową, wzmacniając tym samym układ immunologiczny.
Przeprowadzono badanie, w którym podzielono kobiety cierpiące na BV na dwie grupy: pierwsza przyjmowała antybiotyk metronidazol wraz z probiotycznym szczepem Lactobacillus rhamnosus GR-1 i Lactobacillusreuteri RC-14, natomiast druga – ten sam antybiotyk i placebo. W grupie suplementowanych probiotykiem odnotowano istotnie wyższą częstotliwość wyleczeń (88% vs. 40%) oraz większy wzrost liczebności pałeczek kwasu mlekowego w pochwie (96% vs. 53%) w porównaniu do grupy przyjmującej antybiotyk + placebo8. Inne przeprowadzone badanie polegało na doustnej podaży trzech szczepów probiotycznych jako leczenia wspomagającego przy antybiotykoterapii bakteryjnej waginozy. Wykazało ono, że probiotyk zawierający szczepy Lactobacillus fermentum 57 A, Lactobacillus plantarum 57 B oraz Lactobacillus gasseri 57 C wydłużył czas nawrotu bakteryjnej waginozy o 51%10.
W przeprowadzonym w 2006 r. badaniu wykazano potencjalną skuteczność wybranych szczepów Lactobacillus acidophillus, Lactobacillus rhamnosus GR-1, Lactobacillus fermentum RC-14 w zapobieganiu kolonizacji pochwy przez grzyby drożdżopodobne z rodzaju Candida. Wyniki te wymagają jednak potwierdzenia w dalszych badaniach9.
We właściwej ochronie mikrobioty pochwy przed nadmiernym namnażaniem bakterii oraz grzybów może pomóc odpowiednio dobrana dieta. Głównymi składnikami powinny być nieprzetworzone produkty spożywcze ubogie w cukry i tłuszcze. Wskazana jest żywność naturalna, bez konserwantów, zawierająca produkty pełnoziarniste, chude mięso oraz nabiał, a także kiszonki. Włączenie produktów fermentowanych, w tym kiszonek, ma na celu dostarczenie do organizmu naturalnych bakterii probiotycznych w celu wsparcia mikrobioty. Bardzo ważna jest również podaż wapnia, ponieważ infekcje pochwy częściej występują u kobiet z niedoborami wapnia. U kobiet z osłabionym układem odpornościowym prawdopodobieństwo pojawienia się infekcji wzrasta. Dla wzmocnienia procesów immunologicznych dieta powinna być też wzbogacona w produkty zawierające witaminę C, zwłaszcza cytrusy, czarną porzeczkę, aronię14. Wpływ na wystąpienie nawracających infekcji pochwy może mieć również poziom witaminy D3. Przeprowadzono badanie, w którym oceniano, czy poziom witaminy D ma wpływ na wystąpienie bakteryjnej waginozy u kobiet w ciąży. Wykazano, że gdy poziom witaminy D osiągał wartość równą lub większą 80 nmol/l, prawdopodobieństwo wystąpienia BV spadało13.
W terapii przeciwgrzybiczej można wykorzystać również naturalne składniki. Przykładem takiej rośliny jest aloes. Jedną z substancji aktywnych znajdujących się w aloesie jest polisacharyd mannoza, który przynosi korzystne efekty w zwalczaniu drożdżaków. Dodatkowo antraglikozydy obecne w liściach aloesu mają działanie grzybobójcze. Aloes wykazuje również działanie prebiotyczne, pobudzając do wzrostu bakterie z grupy Lactobacillus11. Na rynku są dostępne napoje aloesowe (należy jednak sprawdzać ich skład, ponieważ często jest w nich dodatek cukru) lub gotowy miąższ z Aloe vera, który można zakupić i samodzielnie przygotować napój aloesowy.
Diagnostyka
Kompletna diagnostyka przyczyny zakażenia pochwy powinna obejmować nie tylko mikroskopową oceną preparatów wydzieliny pochwowej, ale także jakościowy, i co równie ważne, ilościowy posiew mikroflory pochwy, oceniający nie tylko mikroorganizmy patogenne, ale również prozdrowotne bakterie kwasu mlekowego, w tym pałeczki Lactobacillus produkujące nadtlenek wodoru (H2O2). Dodatkowo w przypadku mikroorganizmów, które trudno jest wyhodować w warunkach in vitro, np. Chlamydia trachomatis, Mycoplasma hominis, wirusów, jak: HPV, HSV czy inne, konieczne jest zastosowanie metod molekularnych, co umożliwia detekcję poszczególnych sekwencji DNA patogenu. Taka diagnostyka polecana jest przede wszystkim kobietom z problemem nawracających infekcji dróg rodnych. Zaleca się, aby pacjentka przed pobraniem wymazu z pochwy ograniczyła do minimum zabiegi higieniczne i nie stosowała antybiotykoterapii. Co więcej, w celu uzyskania wiarygodnych wyników minimum 48 godzin przed badaniem nie należy stosować również dopochwowych preparatów leczniczych oraz irygacji, a także zrezygnować z aktywności seksualnej.
Zarówno stosowanie szczepów probiotycznych, jak i diety – to działania wspierające naturalną odporność człowieka. Ze względu na udowodnioną skuteczność działania prezentowane metody stanowią bezpieczną i efektywną metodę walki z nawracającymi infekcjami dróg rodnych. Dodatkowo warunkiem zachowania równowagi mikrobiologicznej pochwy jest odpowiedni jakościowy i ilościowy skład mikrobiomu przewodu pokarmowego. Mikrobiota jelitowa ma ogromne znaczenie dla funkcjonowania odporności śluzówkowej, która odgrywa dużą rolę w przypadku infekcji płciowych. Bardzo często rezerwuarem patogenów wywołujących infekcje intymne są bakterie i grzyby kolonizujące końcowy odcinek przewodu pokarmowego. Modyfikacja mikrobioty jelitowej może zmniejszać prawdopodobieństwo transmisji patogenów do pochwy. Dlatego odpowiednia dbałość o mikrobiotę jelitową może być także zasadniczym elementem profilaktyki nawracających infekcji pochwy.
