Dział pod patronatem Polskiego Towarzystwa Żywienia Pozajelitowego, Dojelitowego i Metabolizmu POLSPEN

Kwasy omega-3 muszą być dostarczane z pożywieniem, bowiem organizm ludzki nie potrafi ich syntetyzować. Teoretycznie jest możliwe wyprodukowanie kwasów EPA oraz DHA poprzez przemiany kwasu ALA. Jednak organizm ludzki ma w tym zakresie ograniczone możliwości. Zdolność ta zmniejsza się dodatkowo wraz z wiekiem¹. Szacuje się, że w przypadku mężczyzn konwersja ALA do EPA mieści się w granicach od 0,3 do 8%. A w przypadku DHA nie przekracza nawet 1%. W odniesieniu do kobiet konwersja ta może być na wyższym poziomie. Nadal jednak, w przypadku konwersji do DHA, będzie to maksymalnie 9%. Wpływ na przemianę ALA do EPA i DHA będą miały również polimorfizmy genów FADS1 oraz FADS2, dostępność pierwiastków śladowych (m.in. żelaza), wrażliwość na insulinę, a także ilość dostarczanych z dietą kwasów z rodziny omega-6². W praktyce oznacza to, że kwasy EPA i DHA muszą być dostarczane wraz z pożywieniem.

Największym źródłem tych kwasów tłuszczowych są produkty morskie, zwłaszcza tłuste ryby oraz algi. Wśród ryb najwięcej EPA i DHA zawierają makrela (1,8–5,3% masy), śledź (1,2–3,1% masy) oraz łosoś (1,0–1,4% masy). Wśród alg jako najbogatsze źródła wymieniane są: Crypthecodinium cohnii (Seligo) Javornicky oraz Mortierella alpina Peyronel¹.

Wystarczające spożycie (AI, adequate intake) dla kwasów EPA oraz DHA wynosi, według norm żywienia dla populacji Polski z 2020 roku, 250 mg/dobę. Przyjmuje się, że spożycie dwóch porcji tłustych ryb morskich pokryje zapotrzebowanie na poziomie wspomnianych 250 mg/dobę. Należy jednak podkreślić, że w wielu chorobach zapotrzebowanie na kwasy EPA i DHA jest dużo wyższe. W takich sytuacjach dostarczenie odpowiedniej ilości ww. kwasów wraz z dietą jest niemożliwe i zalecana jest suplementacja kwasami EPA i DHA².

ROLA KWASÓW OMEGA-3

Niezbędne wielonienasycone kwasy tłuszczowe z rodziny omega-3 są kluczowe na każdym etapie rozwoju człowieka. Liczne badania udowodniły, że kwasy omega-3 pełnią ważną rolę w prewencji wielu chorób oraz wspomagają ich leczenie. W tym zakresie wspomina się zwłaszcza rolę EPA oraz DHA w rozwoju i funkcjonowaniu układu nerwowego, profilaktyce i leczeniu zespołu metabolicznego, wykazywaniu działania kardioprotekcyjnego, a także działania antyoksydacyjnego i przeciwzapalnego². Wykazano również, że kwasy EPA i DHA zmniejszają ryzyko zachorowania m.in. na nowotwory przewodu pokarmowego, piersi, prostaty, jajnika. Coraz częściej wskazuje się również na ich pozytywną rolę nie tylko w profilaktyce nowotworów, ale również w trakcie leczenia onkologicznego. Jak wskazują Murphy i wsp. stężenie kwasów n-3 w osoczu pacjentów onkologicznych jest niskie (średnio o około 50% niższe niż u osób zdrowych).

Na podstawie dotychczasowych badań ustalona optymalna i bezpieczna dawka suplementacji dla EPA i/lub DHA u pacjentów onkologicznych wynosi około 2 g dziennie⁴.

Związane jest to zarówno z niskim z spożyciem, jak również możliwymi zaburzeniami metabolicznymi. Naukowcy wskazują, że niska zawartość kwasów tłuszczowych n-3 wiąże się z ryzykiem utraty mięśni szkieletowych. Szczególnie niskie stężenia n-3 w osoczu zaobserwowano u pacjentów z nowotworami o wyższym stopniu agresywności lub w zaawansowanym stadium³.

BADANIA IN VITRO

Na poziomie biochemicznym istnieje kilka szlaków, poprzez które kwasy omega-3 mogą wykazywać działanie przeciwnowotworowe. Jedna z hipotez wskazuje, że główne działanie opiera się na hamowaniu przez kwasy omega-3 produkcji prostaglandyny E2 (która związana jest ze stanem zapalnym), a także na wywieraniu korzystnego wpływu na funkcjonowanie układu immunologicznego, proliferację komórek, angiogenezę (tworzenie sieci naczyń krwionośnych) oraz proces powstawania przerzutów.

Badania in vitro wskazują, że kwasy omega- 3 uwrażliwiają komórki nowotworowe na stosowane w onkologii leki. Wykazano bowiem, że kwasy n-3 mogą zmienić skład transporterów lipidowych w obrębie błony komórkowej komórki nowotworowej. Na poziomie komórkowym mogłoby to wzmocnić skuteczność leków chemioterapeutycznych poprzez zwiększenie ich wychwytu komórkowego. Działanie takie wykazano w kontekście takich leków stosowanych w chemioterapii, jak: doksorubicyna, epirubicyna, CPT-11, 5-fluorouracyl oraz tamoksyfen. Wykazano również korzystny wpływ stosowania kwasów omega-3 w trakcie radioterapii¹.

Badania in vitro wskazują, że kwasy omega-3 promują działanie cytotoksyczne leków przeciwnowotworowych w liniach komórkowych, m.in. białaczki, jelita grubego, płuc, raka piersi, raka szyjki macicy, nerwiaka zarodkowego, raka trzustki, nowotworu pęcherza moczowego, raka jajnika, a także w linii komórkowej glejaka wielopostaciowego⁴. Co warto podkreślić, dotychczasowe badania wskazują, że suplementacja kwasami omega-3 podczas leczenia onkologicznego jest bezpieczna⁵.

BADANIA KLINICZNE

W badaniach klinicznych w kontekście korzystnych efektów stosowania kwasów omega-3 u pacjentów onkologicznych udowodniono już w przypadku większości nowotworów. Wykazano w nich m.in., że suplementacja omega-3 w dużych dawkach może hamować rozwój lub progresję kacheksji nowotworowej. Ma to duże znaczenie, ponieważ pojawienie się kacheksji u pacjentów onkologicznych wiąże się z pogorszeniem rokowania oraz większą ilością skutków ubocznych stosowanego leczenia.

U osób, które stosowały suplementację, zaobserwowano wyższą masę ciała (w tym wyższy odsetek beztłuszczowej masy ciała), a także zmniejszenie wydatków związanych z podstawową przemianą materii.

Szacuje się, że u 20% pacjentów z zaawansowaną chorobą nowotworową przyczyną śmierci jest niedożywienie⁶. Szczególną rolę w działaniu kwasów omega-3 przypisuje się kwasowi EPA, który ma aktywność przeciwzapalną⁷. Z drugiej jednak strony naukowcy wskazują, że kwas DHA ma większy wpływ na zmianę lipidowych transporterów błonowych⁵. Dlatego trudno aktualnie zweryfikować czy któryś z kwasów omega-3 (EPA czy DHA) wykazuje wyższość w zakresie skuteczności u pacjentów onkologicznych. Warto również dodać, że na podstawie dotychczasowych badań ustalona optymalna i bezpieczna dawka suplementacji dla EPA i/lub DHA u pacjentów onkologicznych wynosi około 2 g dziennie⁴. Część badaczy wskazuje także na konieczność dostosowania dawki suplementacji w zależności od stężenia EPA i DHA w osoczu. W tym zakresie jednak nie ma konsensusu³.

Analiza przeprowadzona przez Silva i wsp. wykazała, że stosowanie kwasów omega-3 podczas chemioterapii i/lub radioterapii wykazała korzystne efekty w zakresie utrzymania masy ciała chorych. W badaniach poddanych analizie stosowano dzienne dawki EPA i/lub DHA w ilości od 600 mg do 3,6 g dziennie. Nie wykazano jednak wpływu na zmniejszenie rozmiaru guza czy wydłużenie czasu przeżycia⁴.

W badaniach klinicznych potwierdzono korzystny wpływ kwasów omega-3 w zakresie działania przeciwzapalnego. Stosowanie 2 g oleju rybiego dziennie przez 9 tygodni podczas chemioterapii obniżyło stężenie białka C-reaktywnego (CRP) oraz poprawiło stosunek CRP/albuminy. U pacjentów, u których stosowano suplementację odnotowano również wyższe stężenia EPA i DHA w osoczu oraz niższe stężenie kwasu arachidonowego należącego do rodziny omega-6 (ARA). Zaobserwowano również różnicę w masie ciała pacjentów. W przypadku suplementacji kwasów omega-3 nastąpił wzrost masy ciała (mediana +1,2 kg), natomiast w grupie bez suplementacji odnotowano zmniejszenie masy ciała (mediana -0,5 kg)⁸.

Korzystny wpływ na stabilizację masy ciała odnotowano również u pacjentów z rakiem trzustki. W przypadku tego nowotworu jest to szczególnie ważne, ze względu na wysoki odsetek kacheksji w tej grupie chorych. Zaobserwowano dodatkowo, że kwasy n-3 mają korzystny wpływ na pojawiające się u pacjentów z zaawansowanym nowotworem trzustki zaburzenia metaboliczne, takie jak np. insulinooporność1. Metaanaliza przeprowadzona przez Ma i wsp. wykazała, że stosowanie kwasów omega-3 (głównie kwasu EPA) u pacjentów z rakiem trzustki miało pozytywny wpływ na wyniki kliniczne i przeżycie chorych. U osób, które stosowały suplementację, zaobserwowano wyższą masę ciała (w tym wyższy odsetek beztłuszczowej masy ciała), a także zmniejszenie wydatków związanych z podstawową przemianą materii. W efekcie u pacjentów z nieoperacyjnym rakiem trzustki, którzy otrzymywali suplementację kwasami n-3 zaobserwowano wydłużenie całkowitego przeżycia w porównaniu z osobami stosującymi konwencjonalne odżywianie (różnica w czasie przeżycia wynosiła odpowiednio 130–259 dni vs 63–130 dni). Dawki kwasów omega-3 analizowane w metaanalizie wahały się od 1 do 6 g EPA dziennie (z ewentualnym dodatkiem kwasu DHA w ilości do 1 g dziennie). Chorzy otrzymywali suplementację od 3 do 12 tygodni. Nie odnotowano poważnych skutków ubocznych⁷.

Pozytywny wpływ suplementacji kwasami omega- 3 u chorych udowodniono również m.in. w przypadku raka piersi, raka jelita grubego, białaczki, raka żołądka, raka prostaty czy nowotworów głowy i szyi¹.

W związku z pojawieniem się na rynku żywności specjalnego przeznaczenia medycznego (ONS, doustnych diet przemysłowych) zawierającej zwiększone dawki kwasów EPA i DHA w jednym z badań porównano, czy preparat jest równie skuteczny jak suplementacja. W tym celu u 41 pacjentów z zaawansowaną chorobą nowotworową podawano przez 4 tygodnie kapsułki zawierające 5 g n-3 LC PUFA (2,5 g EPA + 2 g DHA). Druga grupa otrzymywała 400 ml preparatu zawierającego m.in. 20 g białka oraz 5 g n-3 LC PUFA (2 g EPA + 2,4 g DHA). W obu grupach ilość dostarczonego białka była bardzo podobna. Wyniki wykazały, że zarówno jedna, jak i druga interwencja dały podobne efekty. Odnotowano jednak, że stosowanie kapsułek było bardziej przestrzegane przez pacjentów (96,4% przestrzegania vs 80,8% w grupie ONS)⁹.

Korzystny wpływ ONS zawierających EPA i DHA wykazano także pacjentów z niedrobnokomórkowym rakiem płuc. Stosowanie ONS wzbogaconego w kwasy n-3 w porównaniu ze standardową dietą poskutkowało lepszą kontrolą beztłuszczowej masy ciała. Odnotowano również wyższe spożycie białka w grupie otrzymującej ONS, a także mniejsze nasilenie zmęczenia i neuropatii oraz lepszy apetyt¹⁰.

OMEGA-3 A RYZYKO KRWAWIEŃ

Wielu pacjentów boi się stosować kwasy omega-3 ze względu na ich wpływ na proces krzepnięcia krwi. Stąd, zwłaszcza w okresie przedoperacyjnym, część z nich rezygnuje z suplementacji EPA i DHA. Warto podkreślić, że wyniki badań wskazują, że suplementacja omega-3 nie wpływa istotnie na nasilenie krwawienia okołooperacyjnego. Metaanaliza badań stosowania 3 g dziennie przez 4–10 tygodni przed radykalną prostatektomią potwierdziła bezpieczeństwo suplementacji. W badaniu nie odnotowano większego odsetka krwawień¹¹.

W badaniach klinicznych potwierdzono korzystny wpływ kwasów omega-3 w zakresie działania przeciwzapalnego.

Dodatkowo u pacjentów poddawanych operacjom w obrębie wątroby stosowanie kwasów omega-3 nie tylko było bezpieczne w kontekście krwawień, ale dodatkowo zaobserwowano zmniejszenie częstości występowania infekcji po operacji. Dlatego nie ma potrzeby odstawienia suplementacji kwasami omega-3 przed zabiegami operacyjnymi¹².

PODSUMOWANIE

Dowody płynące z badań naukowych przemawiają za suplementacją kwasów tłuszczowych n-3 u pacjentów onkologicznych na każdym etapie leczenia. Wykazują one bowiem działanie ochronne w stosunku do mięśni, a także poprawiają tolerancję leczenia.